Op 21 mei 1943 dient André D., leerling in de retorica-afdeling van het Xaveriuscollege in Borgerhout, een opstel in voor de ‘prijskamp’ Frans. Hij schrijft:
Il y a des périodes dans la vie humaine, il y a des périodes en politique, dans une guerre, que tout semble craquer. Et si à le moment-là (sic) il n’y a pas de héros pour sauver la situation, tout est fini. Nous voici, je crois bien, arrivés à une de ces périodes. Nous ne savons plus que faire de ces hommes qui naissent, puis meurent quelque cinquante ans plus tard, après avoir amassé une petite fortune que leurs enfants auront vite fait de gaspiller. Le monde est surpeuplé de cette espèce. Ce qu’il nous faut aujourd’hui, ce sont des héros. Nous n’avons pas besoin de cette mentalité “bourgeoisie” qui nous caractérise trop souvent. Il nous faut de l’héroïsme.
Andrés opstel leest als een aanklacht tegen decadentie van de bourgeoisie en refereert aan het vermeende failliet van de liberale democratie. Enkel ‘heldenmoed’, zoals André D. het omschreef, kon het startpunt vormen van een nieuwe, sterkere samenleving, die – zoals uit het vervolg van dit artikel zal blijken – gestoeld was op traditionele waarden, zoals karakter, discipline en wilskracht.
Een dergelijk discours was wijd verspreid in Vlaamsgezinde, katholieke kringen. Als antwoord op een groeiende modernisering, massificatie en democratisering ontwikkelde zich in de jaren 1930 een antimodern discours dat zich entte op een geïdealiseerd verleden en fel van leer trok tegen de decadente levensstijl van de bourgeoisie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen België bezet werd door een Duits militair bestuur, werd deze hang naar een natuurlijk en authentiek paradijs zelfs nog sterker aangevoeld. Deze bijdrage documenteert hoe de middelbare jezuïetenschool heeft bijgedragen tot de verspreiding van een dergelijk traditionalistisch discours.
In tegenstelling tot sommige andere historische studies over het onderwijs in oorlogstijd wordt deze problematiek niet besproken vanuit het standpunt van de politieke besluitvorming. Voorliggend artikel is gebaseerd op een reeks verhandelingen Nederlands en Frans van de hand van enkele leerlingen uit de retorica-afdeling van het Xaveriuscollege in Borgerhout. Deze opstellen zijn een aanklacht tegen de decadentie van de bourgeoisie, een pleidooi voor een terugkeer naar ‘traditionele’ waarden, en een verheerlijking van de pre-industriële samenleving en kunst. Dit artikel toont aan hoe men in sommige Vlaamse katholieke middens als het ware vast kwam te zitten tussen een oude en een nieuwe orde. Alvorens dieper in te gaan op de verhandelingen zelf, worden eerst de bronnen en de specifieke schoolcontext nader toegelicht, omwille van hun belang voor een goed begrip van het gebruikte bronnenmateriaal.
