In 1975 publiceerde Michel Foucault een van zijn bekendste werken: Surveiller et punir: Naissance de la prison. In dit boek schetste Foucault hoe het strafrechtelijk systeem evolueerde van lichamelijke straffen in de middeleeuwen naar straffen gericht op morele verbetering. Hij plaatst de geboorte van de gevangenis in de achttiende en negentiende eeuw. Volgens hem is het pas rond 1800 dat de gevangenis de basis zou gaan vormen van het strafrechtelijk systeem. Nochtans bestonden er wel degelijk gevangenissen in middeleeuws Europa. Deze functioneerden, aldus Foucault, niet als een strafinstelling, maar waren louter bedoeld voor voorhechtenis en het opsluiten van schuldenaars.
Door het gebrek aan straffende functie voor deze instellingen, valt de middeleeuwse gevangenis – en bij uitbreiding deze in de vroegmoderne tijd – grotendeels buiten de goed gevestigde onderzoekstraditie naar misdaad en straf. Hierdoor is een opvallende lacune ontstaan in onze kennis over middeleeuwse gevangenissen. Er bestaan voorbeelden genoeg van onderzoek naar het vasthouden van (adellijke) gijzelaars en het opsluiten van belangrijke individuen, maar de gevangenissen die werden uitgebaat door de stedelijke overheid ontvingen tot nu toe slechts zijdelings aandacht. Enkele lokale detailstudies buiten beschouwing gelaten, weten we zo goed als niets over het functioneren van deze instellingen en hun plaats in de stedelijke samenleving.
Recent internationaal onderzoek toont een toenemende interesse naar de gevangenis voorafgaand aan ‘de geboorte van de gevangenis’. De stedelijke gevangenis in Italië, de schuldgevangenis in Parijs en de koninklijke gevangenissen in Engeland zijn de laatste jaren allemaal onder de loep genomen. De regio van de Lage Landen blijft vooralsnog afwezig in dit nieuwe onderzoeksveld. Dit is een ietwat vreemde vaststelling, aangezien dit sterk verstedelijkt gebied meerdere voorbeelden kent van stedelijke gevangenissen en stadsgeschiedenis een goed gevestigde historiografische traditie is. Dit artikel is dan ook in de eerste plaats een oproep om met een nieuwe blik naar de gevangenissen in de (laat)middeleeuwse stad te kijken.
