Biercultuur

Hop en tap

Biercultuur

Auteur: Histories

Je ziet het overal verschijnen: Op een feestje, in een café aan de toog, op een terrasje of bij een dinertje thuis. Een glas bier is in België een iconisch beeld, je zou kunnen zeggen dat het onmisbaar is in onze volkscultuur. Bier is bekend om zijn verfijnde ontwikkelingsmethodes maar vooral de sociale gebruiken rondom deze drank zijn niet weg te denken. Ontdek hier meer over (Belgisch) bier, de Belgische biercultuur en het bierbrouwproces.

Wat is bier?

Bier is een (licht)alcoholische drank waarvoor 4 hoofdingrediënten worden gebruikt als basis: water, graan, hop en gist. Dit is een van oudste alcoholische dranken en misschien ook wel de meest geconsumeerde drank ter wereld. Het concept van bier is wereldwijd bekend, al kan het lokaal brouwproces van de drank erg verschillen.   

De Belgische biercultuur is vandaag erg dynamisch en divers. Daarnaast werken brouwers vooruitstrevend en innovatief om zo authentieke bierrecepten in een hedendaags jasje te produceren. Bier is een bekende drank, maar in België is dit toch een beetje een nationale trots. Niet enkel het breed scala aan Belgische bieren is enorm gekend, ook de Belgische biercultuur en verschillende Belgische bierbrouwprocessen zijn wereldberoemd.   

Bierbrouwprocessen zijn afhankelijk van de bierstijl die de brouwer wil verkrijgen. De Belgische biercultuur beschikt over een uitgebreid gamma van biertypes. Van pils, geuze en fruitbieren tot blonde en bruine bieren met een verschillend alcoholgehalte.  Bepaalde bierstijlen kunnen ook een specifieke benaming krijgen, dit zijn onder andere trappisten of abdijbieren.   

Bier van De Struise Brouwers

Herkomst van bier

Al in 5000 v. Chr. werd er bier gebrouwen. Je kan dus wel stellen van bierbrouwen een zeer lange geschiedenis kent. Bier werd aan het begin van de traditie meestal door vrouwen gebrouwen. Dit komt omdat alle ingrediënten en de benodigdheden om bier te kunnen maken in de keuken te vinden waren en in die periode deden vrouwen voornamelijk de karweitjes in de keuken. De oudste recepten om bier te brouwen zijn erg eenvoudig. Men verkruimelde brood en voegde hier wat water aan toe, dit mengsel onderging een spontaan gistingsproces en zo werd het brouwsel bier.   

De Grieken en Romeinen zagen bier als een barbarendrank. De voorliefde voor wijn was groter. In de 8e eeuw werd hop geïntroduceerd in Europa, bier won zo aan populariteit. Het brouwen van bier werd verheven tot een ambacht en de eerste brouwerijen werden opgericht in kloosterorden. Sindsdien was bier steeds erg in trek om verschillende redenen. Bier was bijvoorbeeld goedkoper dan wijn. Water was niet altijd even betrouwbaar, bier wordt namelijk verhit waardoor deze drank zuiverder was om te drinken en dus minder gevaarlijk als water.  

Vanaf de industriële revolutie kende brouwerijen een schaalvergroting dankzij de uitvinding van de stoommachine en een verfijning in het brouwproces door de ontdekking van de werking van gist. Daarnaast was de ontwikkeling van de koelmachine erg nuttig om het gistingsproces controleerbaar te houden. Vandaag zetten Belgische brouwers in op ecologie en duurzaamheid. Dit doen ze bijvoorbeeld door afvalwater te reinigen en te hergebruiken.

Sociale gebruiken rondom bier

Rond bier bestaat een hele cultuur van verschillende gebruiken, tradities en rituelen. Het sociale aspect dat bier met zich meedraagt leeft enorm bij de Belgische bevolking. We drinken bier op allerlei gelegenheden, met of zonder speciale reden. Op een alledaagse avond thuis of op café wordt bier gedronken zonder bijzondere betekenis. Op een feest of evenement wordt bier al eens gedronken om het glas te heffen om iets te vieren zoals bijvoorbeeld een verjaardag. Bier is dus een veelzijdige drank die op diverse momenten kan worden geconsumeerd. De waaier aan bierstijlen speelt hier ook een rol. De vier verschillende gistingswijzen (lage gisting, hoge gisting, spontane gisting en gemengde gisting) die Belgische brouwerijen hanteren zijn uniek en leveren een breed aanbod van veel verschillende bieren op. Zo is er altijd wel een bier dat bij iedere gelegenheid past. Zoals we wijn of champagne ook voor bepaalde gelegenheden nuttigen.

Bier kan je net zoals wijn ook degusteren. Bepaalde elementen moeten aandacht krijgen om een goede bierdegustatie te kunnen uitvoeren. Het glas is erg belangrijk bij een bier. Zowat elk bier in België heeft een uniek glas. Het type glas is bepalend voor opnemen van de aroma’s en de schuimkraag van het bier. Ten tweede moet het bier op de juiste temperatuur bewaard worden. Het derde aspect is het schenken van het bier. Elk biertype wordt anders ingeschonken, het glas heeft hier een invloed op. Bij het proeven van het bier kan je bepaalde onderdelen waarnemen en beoordelen zoals de aroma’s, de kleur, de smaak, het mondgevoel en de nasmaak.

De biercultuur gaat verder dan het maken en drinken van bier. In België bestaan er verschillende evenementen die worden georganiseerd rond Belgische bieren. Zo zijn er meerdere fiets- en wandeltochten van Belgische brouwerijen. Deze brouwerijen zijn soms ook te bezoeken om meer te weten te komen over het lokaal bier. Tijdens het eerste weekend van september gaat het jaarlijkse Belgian Beer Weekend door. Naast de evenementen bestaan er ook collectie-beherende instellingen en musea rond Belgisch bier. Enkele van deze musea en instellingen zijn:

  • Bocholter Brouwerijmuseum
  • Abdijbiermuseum (Grimbergen)
  • Hopmuseum (Poperinge) - op de afbeelding rechts
  • Brouwerij en Brussels museum van de Geuze: Cantillon
  • Schaarbeek Biermuseum
  • De Lambiek: biercentrum Beersel
  • Museum van de dorst: Mout- en Brouwhuis de Snoek (Fortem Alveringem)
  • Bruges Beer Experience

Brouwershuis (derde van links) in Brussel

Organisaties en federaties

De Federatie van de Belgische Brouwers is een van de oudste beroepsverenigingen van ons land. Ze groeide voort uit het middeleeuwse gildewezen en verenigt bijna alle Belgische brouwerijen. Dit verbond staat ook in voor de organisatie van het Belgian Beer Weekend in Brussel.

Naast deze federatie bestaat ook het Ridderschap van de Roerstok der Brouwers. Dit is een rechtstreekse opvolging van de brouwersgilde uit de middeleeuwen. Dankzij het ridderschap kan de vereniging onderdak in het Brouwershuis op de Grote Markt in Brussel behouden. De vereniging eert ieder jaar de patroonheilige van de brouwers tijdens het Belgian Beer Weekend in september. Deze viering vindt plaats voor de introductie van de nieuwe leden van het Ridderschap van de Roerstok der Brouwers. De Grootmeester heeft leiding over het ridderschap voor 4 jaar. De leden bestaan uit Ere-Ridders (belangrijke figuren in de sector) en Ridders van Recht (actieve leden). De Opperste Raad stelt de Grootmeester aan en neemt het dagelijks bestuur voor zich.

Andere organisaties waarbij de liefde en de kennis van bier wordt gedeeld bestaan ook. Bijvoorbeeld Zythos is een van deze organisaties. Zythos is de nationale vereniging van bierproevers, vroeger was dit Objectieve Bierproevers (OBP). Naast het proeven en degusteren van Belgische bieren staat deze organisatie ook in als schakel tussen de lokale en regionale verenigingen van bierproevers.

Ook op academisch vlak, zowel in opleidingen als in onderzoek, ontbreekt de Belgische biercultuur niet. Verschillende onderwijsinstellingen zoals onder andere de KU Leuven (postgraduaat mouten en brouwen), de Hogeschool Gent (onderzoek naar alternatieve graansoorten voor bierbrouwen) en Syntra (praktijkgerichte opleiding artisanaal bierbrouwen) investeren in opleidingen of onderzoek naar (Belgisch) bier.

Bier en gastronomie

Bier vindt in België al lang de weg naar de keuken. Verschillende nationale klassiekers worden met bier gemaakt, denk maar aan stoofpotjes, marinades en sauzen. Daarbij wordt in België naast een wijnkaart (zoals in Frankrijk) ook wel eens aangepaste bierkaart aangeboden. Zo kan er bij gerechten een bepaald bier gedronken worden waardoor de smaken en aroma’s nog meer tot zijn recht kunnen komen. Belgische speciaalbieren worden ook wel eens in andere lekkernijen verwerkt zoals kaas of paté. Vaak zijn deze producten te verkrijgen bij de brouwerij of in lokale supermarkten.

Groeiende populariteit van bier

Sinds de jaren 1990 kent de biercultuur een heropleving in België. Na de Wereldoorlogen en crisissen kende de productie en consumptie van bier een dieptepunt. Vandaag herleeft de biersector in België enorm. Brouwers werken vooruitstrevend en dynamisch met aandacht voor lange tradities en authentieke bierrecepten.

Dankzij de groeiende populariteit in de Belgische biercultuur bestaan er bierwedstrijden waarbij brouwerijen hun bier kunnen inzenden. De eerste professionele bierwedstrijd van België is de Brussels Beer Challenge. De eerste editie van deze bierwedstrijd vond plaats in 2012. Tegenwoordig wordt deze wedstrijd ieder jaar op een andere locatie in België georganiseerd. Als een bier in de prijzen valt kan de brouwerij een kwaliteitslabel toevoegen aan haar product. Sinds 2016 is de Belgische biercultuur toegevoegd aan de Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid van UNESCO.

Figuren en patronen

Zoals bij verschillende ambachten vinden brouwers eveneens bescherming bij een patroonheilige. De beschermheilige van de brouwers is Sint-Arnoldus. De vader van Sint-Arnoldus was een brouwer, zo leerde hij de kneepjes van het vak. De heilige wordt op 18 augustus herdacht door de brouwers. In de tijd van de pest werd bier aanbevolen als veilige en zuivere drank (in plaats van water) door Sint-Arnoldus.

Gambrinus is een ander bekend figuur in de bierwereld. Het is een verbastering van de naam Jan Primus, de zoon van Hendrik III en Alix van Bourgondië. Hij gaf de brouwers een duwtje in de rug door Brusselse wethouders het recht te geven om vergunningen te verlenen voor de productie en de verkoop van bier. Gambrinus staat ook bekend als de Koning van het bier.

Naast deze twee figuren bestaan er nog enkele andere patroonheiligen van de bierbrouwers: Amandus van Maastricht, Bonifatus van Fulda, Florianus van Lorch, Medard van Noyon, Vitus van Sicilië, Laurentius van Rome en Stefanus van Jeruzalem.

Brouwerij Sint-Arnoldus, Zonnebeke

Sensibilisering

Gezien de aandacht voor de alcoholhoudende drank in onze samenleving, zet de overheid in op sensibilisering van drankgebruik en alcoholmisbruik. In 2013 werd een verdrag ondertekend door verschillende betrokken partijen aangaande alcoholproductie en -consumptie omtrent de communicatie van alcoholhoudende dranken. Daarbij moet er in advertenties van alcoholhoudende dranken ook de educatieve slogan ‘ons vakmanschap drink je met verstand’ opgenomen worden. Specifiek voor bieren moet de volgende slogan toegevoegd worden: ‘bier met liefde gebrouwen, drink je met verstand’ of ‘bier drink je met verstand’.

Naast deze regels bestaat er ook een sensibiliseringsactie via de BOB-campagne (Bewust Onbeschonken Bestuurder). Deze actie wil de bevolking erop duiden dat bij het uitgaan steeds één persoon geen alcohol mag nuttigen om zo iedereen veilig thuis te kunnen brengen, het samen uit, samen thuis principe. Deze campagne werd opgezet door de Arnoldus Groep en het VIAS Institute (Belgisch kenniscentrum voor verkeersveiligheid, mobiliteit en maatschappelijke veiligheid). De Arnoldus Groep werd in 1992 opgericht door de Federatie van de Belgische Brouwers met als doel het sensibiliseren omtrent verstandig bierverbruik en de preventie van alcoholmisbruik.

Bierbrouwen

Graan

Het graan om bier te brouwen is meestal gerst. Gerst is afkomst uit het Midden-Oosten, het is een erg oud gewas. Er bestaan verschillende soorten gerst maar niet elke soort is geschikt voor het brouwen van bier. Belgische brouwers werken meestal met geïmporteerde gerst, omdat de productie van bier in België te groot is om zelf genoeg gerst te telen. Daarnaast kan bier ook met tarwe gemaakt worden. Dit geeft een andere smaak aan het bier dan gerst. Lambiek en witbier worden bijvoorbeeld meestal met tarwe gemaakt.

Water

Water is een enorm belangrijk onderdeel in het bierbrouwproces. De kwaliteit van het water bepaalt grotendeels de smaak van het bier. Voor sommige biersoorten is zelfs een specifiek soort water vereist om de gewenste smaak te verkrijgen. Naast het brouwen van bier heeft een brouwerij ook veel water nodig om de installaties te reinigen en te onderhouden. Als je 1 liter bier wil brouwen heb je 6 liter water nodig. Tegenwoordig gaan brouwerijen op zoek naar innovatieve installaties om het afvalwater te kunnen hergebruiken om de ecologische voetafdruk en het waterverbruik te verkleinen.

Hop

Het derde basisingrediënt van bier is hop. Er bestaan enorm veel verschillende soorten hop die wereldwijd worden geteeld. Hop geeft het bier de bitterheid in de smaak, er is maar weinig hop nodig in een recept om dit te proeven in het eindresultaat. Dankzij de hop kan bier langer worden bewaard. De schuimlaag op een pintje bier wordt ook door de hop gestabiliseerd. In de verschillende soorten hop zijn er twee rassen te onderscheiden: de bitterhoppen en de aromatische soorten. In Belgische brouwerijen wordt hop, net zoals gerst, meestal ingevoerd.

Gist

Gist is het laatste hoofdingrediënt van het bierbrouwproces. De gist zorgt voor de eigenheid van het bier. De gist zet de suikers in het bier om tot alcohol en koolzuurgas. De gist is bepalend voor het biertype. Er bestaat zo een verschil tussen lage-gistingsbieren en hoge-gistingsbieren.

Smaakmakers

De smaakmakers in een bierrecept kunnen kruiden of vruchten zijn. Dit maakt ieder bier, naast de keuze van de hop, gerst, water en gist, uniek. In België zijn fruitbieren erg populair en typerend. Kriekbier is een erg bekend fruitbier in België, bij het bier wordt kriekensap toegevoegd. Verschillende specialiteiten van lokale bodem worden zo tot een geheel product gevormd.

Brouwproces

Bierbrouwen is een eeuwenoud gebruik. In het Oude Egypte en in Mesopotamië werd er al bier gebrouwen, toch zal een glas bier uit die tijd niet hetzelfde smaken als een bier uit deze tijd. Dat komt omdat enerzijds de ingrediënten niet van dezelfde zijn, maar ook het brouwproces is verschillend. Het recept om bier te maken is dus uniek aan de tijd waarin het bier wordt gemaakt.   

De volgende zes stappen geven een idee hoe het brouwproces van de welbekende drank in zijn werk gaat: hoe maak je bier?   

Mout malen

De eerste stap van het brouwproces begint bij het malen van het mout (graan). Eens het graan erg fijn is wordt dit vermengd met lauwwarm water. Dit mengsel moet urenlang omgeroerd worden. Vroeger werd dit handmatig met een roerstok gedaan. Tegenwoordig maken moderne brouwerijen gebruik van automatische toepassingen om het mengsel om te roeren. Het doel van deze stap is om suikers vrij te maken door het mengsel op een temperatuur van 75°C te brengen. De suikers kunnen later in alcohol worden omgezet.   

Filteren

De volgende fase bestaat uit het filteren van het mengsel. De vloeistof wordt gescheiden van het draf (gebruikte mout). Draf wordt vaak opnieuw ingezet voor bijvoorbeeld veevoeder. Het tweede deel van de filtratie is het koken van de vloeistof. Het koken steriliseert de basis van het brouwsel. Tijdens deze stap wordt ook de gekozen hoeveelheid hop toegevoegd.

Zuiveren

De derde stap is het zuiveren van de gefilterde vloeistof. Dit wil zeggen dat de hopdeeltjes uit het mengsel worden gehaald. Nadien moet het brouwsel afkoelen en wordt er lucht (zuurstof) aan toegevoegd.

Gisting

Dit is nodig voor de vierde stap: het gistingsproces van het brouwsel. Als het brouwsel is afgekoeld gaat de gist werken en worden de suikers in de vloeistof omgezet naar alcoholdeeltjes. Dit proces duurt zo’n 4 tot 6 dagen. Vandaag wordt soms met eeuwenoude technieken geëxperimenteerd zoals spontane en gemengde gisting. Hierbij wordt het brouwsel blootgesteld aan de open lucht voor het gistingsproces, net zoals ze dat 5.000 jaar geleden ook deden.

Rijping

De volgende fase in het bierbrouwen bestaat uit een rijpingsproces. Het ‘lageren’ van het bier zorgt voor een verfijnde smaak en helderheid van het brouwsel. De temperatuur moet constant op 0°C blijven om de lagering te bevorderen. De voorlaatste stap is een filtratie om een uitstekend helder bier te verkrijgen.

Afvullen

Tot slot moet het brouwsel afgevuld worden in bierflesjes, blikken of vaten. Bij sommige types van bieren werkt men met een hergisting op fles. Op die manier zal er een extra dikke schuimkraag ontstaan bij het uitschenken en de smaak van het bier zal lichtjes aanpassen

Meer informatie en verantwoording

Afbeeldingen en video's

De afbeeldingen genummerd op volgorde van boven- tot onderaan de pagina:

  1. (bannerafbeelding) Bier. Timothy Dykes, 21-10-2019, via: https://unsplash.com/photos/Lq1rOaigDoY
  2. Bier van De Struise Brouwers. Emma Vendetta, 30-10-2019, via: https://unsplash.com/photos/YNf55rW3SgY
  3. Brouwershuis in Brussel. Paul Hermans, CC BY-SA 3.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, via Wikimedia Commons
  4. Brouwerij Sint-Arnoldus. De Schepper, Jo, CC BY 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by/4.0, via Wikimedia Commons
  5. Drie soorten bier en hop. Missy Fant, 22-10-2019, via: https://unsplash.com/photos/OMIgwm1i_NY
  6. Twee mannen proeven bier. Elevate, 27-07-2018, via: https://unsplash.com/photos/Cdq3ziSoeGY

Video's:

Artikelen en boeken

  • Fayt, A., La cuisine à la bière, Brussel, En Stoemeling Editions, 2011.   
  • Kets, J., Volkcafés, vrouwentongen en mannenpraat, Leuven, LECA/Davidsfonds, 2009.   
  • Markowski Phil, Farmhouse Ales. Culture and Craftmanship in the Belgian Tradition, Boulder, Brewers Publication, 2004.   
  • Perrier, A. & Fontaine, C., La Belgique par la bière - La bière par la Belgique, Esch-sur-Alzette, Schortgen, 1996.   
  • Van den Steen, J., Trappist, het bier van de monniken, Leuven, Davidsfonds, 2003.  
  • Vanrafelgem, S., Bier? Vrouwen weten waarom, Leuven, Van Halewyck, 2013.  
  • Verlinden, M., Bibaut, A., Bières d’artisans en Wallonie et à Bruxelles, Brussel, Racine, 2013.   
  • Webb, T., Lambicland, Cambrdige (UK), Cogan and Mater, 2010.  
  • Bernardt, A-M., Unterwegs auf den Spuren des Belgischen Bieres, Eupen, Grenz-Echo-Verlag, 2004.  
  • De Zytholoog (tijdschrift), Zythos vzw.   

Webpagina's