Maria Lichtmis herdenkt het zuiveringsritueel van Maria na haar bevalling. In het oude Israël werden vrouwen als onrein beschouwd tot veertig dagen na de bevalling van een jongen en tachtig dagen na de bevalling van een meisje. Dit onder andere omdat zij tijdens de bevalling met bloed in aanraking gekomen zijn. Tijdens die periode van veertig of tachtig dagen mochten vrouwen de tempel niet betreden. Als de periode voorbij was, moesten de rijken een lam offeren zodat ze wettelijk gereinigd werden. Maria offerde twee duiven, het offer van de armen, omdat ze zich geen lam kon veroorloven. Tot de jaren 1960 was het ook bij ons gangbaar dat de moeder binnen de negen dagen een kerkgang deed om gezuiverd te worden van haar onreine toestand. De vrouwen wachtten achteraan in de kerk tot de priester hen kwam halen. Met een kaars in de hand volgden ze de priester naar het Maria-altaar, waar ze uit dank voor een gezonde baby vaak een donatie deden voor de kerk. Ook smeekten ze Maria’s genade over hun kind af. Vandaag leeft die laatste traditie nog door in de vele kinderzegeningen die op die dag worden georganiseerd. In veel parochies wordt op de dag van Maria Lichtmis ook een receptie georganiseerd waarna ouders de doopplaatjes van hun kinderen die in het afgelopen jaar zijn gedoopt, mee naar huis mogen nemen. 

Maria Lichtmis is ook het ‘Feest van de Opdracht van de Heer’, zoals dat opgetekend is in het evangelie van Lucas. Geheel volgens de toen geldende Wet van Mozes trokken Jozef en Maria veertig dagen na de geboorte van hun kind naar de tempel om hun eerstgeboren zoon op te dragen aan God. Maria Lichtmis wordt dus op 2 februari gevierd, omdat dat 39 dagen na kerstmis, de geboorte van Jezus, is. Het opdragen van het kind aan God ging gepaard met de rituele reiniging van de moeder zoals hierboven beschreven. In de tempel werden Jozef en Maria benaderd door de oude man Simeon. God had Simeon beloofd dat hij niet zou sterven, voordat hij de Messias gezien had. Toen de oude man Maria, Jozef en hun kindje zag, wist hij het meteen: Dat kindje was Jezus, de Messias. Simeon beschrijft hem als ‘licht van de nieuwe wereld’. Dit is een verklaring waarom die dag gesproken wordt over een ‘lichtmis’. De uitspraak van Simeon wordt herdacht door kaarsen te wijden en lichtprocessies in de kerk te houden. Tijdens Maria Lichtmis wordt ook het lied gezongen dat Simeon zong toen hij Jezus zag.

Er is weinig zekerheid over de oorsprong van dit feest, al melden verschillende bronnen dat het in Jeruzalem al in de vierde of vijfde eeuw leefde. Het feest werd door de Kerk van Jeruzalem toen nog op 14 februari gevierd – dat is 40 dagen na 6 januari, de viering van Epifanie en de geboorte van Christus. Van daaruit zou het feest aangenomen zijn door de volledige Griekse Kerk. In de Rooms-Katholieke Kerk werd het feest ingesteld in het jaar 494, door de toenmalige paus Gelasius. Maria Lichtmis werd toen vooral gevierd met processies waarin brandende kaarsen werden rondgedragen. In protestantse kerken wordt Maria Lichtmis vrijwel nooit gevierd.  

De gewoonte om ook de kaarsen te wijden in de kerk zou pas uit de elfde eeuw dateren. In Engeland en Frankrijk verwijzen de vieringen van Candlemas Day en Fête de la Chandeleur daarnaar, in het Zweeds heet het Kyndelmisse. Ook in Tenerife en Peru wordt Maria Lichtmis uitbundig gevierd, in Vlaanderen is dat niet meer het geval. Voor velen is de betekenis van het feest dan ook ongekend. 

Een traditie die door veel mensen wel in ere wordt gehouden, is het eten van pannenkoeken op die dag. Vroeger kon de plattelandsbevolking maar op twee dagen van werk of hoeve kon veranderen, namelijk op 11 november (Sint-Maarten) en 2 februari (Maria Lichtmis). Een feestelijke gebeurtenis die gevierd werd met haardkoeken. Later zouden die haardkoeken pannenkoeken geworden zijn. Vandaar het spreekwoord ‘er is geen vrouwke zo arm, of ze maakt op lichtmis haar panneke warm’; Wie op 2 februari ’s avonds pannenkoeken eet, zou volgens het volksgeloof het hele jaar door rijk en gelukkig zijn. 

Omdat Maria Lichtmis in een periode valt waarin de dagen langer worden, en de winter al weer half voorbij is, zijn er heel wat weerspreuken en -voorspellingen verbonden aan die dag, zoals  

• ‘Lichtmis donker maakt de boer tot jonker’ 
• ‘Lichtmis donker, met regen en slijk, maakt de boeren rijk' 
• ‘Lichtmis helder en klaar, maakt de boer tot bedelaar’ 
•  Met Lichtmis triestig weer is goed voor boer en heer' 
• ‘Geeft Lichtmis klaverblad, met Pasen sneeuw op het pad’ 
• ‘Als Lichtmis komt met blommen, zal Pasen met sneeuw en ijs kommen’. 
• ‘Schijnt met Lichtmis de zonne heet, dan komt er nog veel sneeuw en leed.’ 
• ‘Met Lichtmis valt de sneeuw op een warme steen.’ 
• ‘Brengt Lichtmis wolken en regen mee, is de winter voorbij en komt niet meer.’ 

Voor de Katholieke Universiteit Leuven heeft Maria Lichtmis een speciale betekenis. Omdat Maria haar beschermheilige is, viert de universiteit op 2 februari haar patroonsfeest. Op deze dag, die ‘Sedes sapientiae’ (stoel der wijsheid) wordt genoemd, trekt een professorenstoet door de stad. Ze houden halt in de Sint-Pieterskerk en begeven zich vervolgens naar de aula maxima, de universiteitshal, waar de eredoctoraten worden uitgereikt.