Oudejaarsavond en nieuwjaar

Vaarwel oud, welkom nieuw

Oudejaarsavond en nieuwjaar

Auteur: Histories

Een jaar telt 365 dagen, schrikkeljaren uitgezonderd. Het begin en einde ervan zijn voor velen onder ons een reden om samen met familie en vrienden te feesten. De feesten die elk jaar op een bepaalde datum vallen, noemen we logischerwijs kalenderfeesten. Op 31 december vieren we oudejaarsavond met familie en/of vrienden en zetten we zo het nieuwe jaar goed in. De dag erna is traditioneel ook een dag die gevierd wordt, de eerste dag van het nieuwe jaar beleven we ook graag samen met onze naasten. Niet elk nieuwjaarsfeest valt op 1 januari. Denk maar aan Chinees Nieuwjaar, Rosj Hasjana of Norouz.

Oorsprong

Wist je dat nieuwjaar niet altijd op 1 januari werd gevierd in onze contreien? In het midden van de 16de eeuw begon Nieuwjaar in verschillende streken op een andere datum: op 1 maart, op Pasen, op kerstdag óf op 1 januari. In 1563 besliste de Franse koning Karel IX dat 1 januari voortaan nieuwjaarsdag zou zijn. Op 16 juni 1575 nam Luis de Requesens y Zúñiga dezelfde beslissing voor de Zuidelijke Nederlanden. Na de invoering van de gregoriaanse kalender in 1582 haalde 1 januari het als nieuwjaardag in steeds meer landen in Europa en daarna de wereld (met vandaag nog steeds als grote uitzondering het Chinese nieuwjaar). Oorspronkelijk werd in sommige streken acht dagen na Kerstmis de besnijdenis van Christus herdacht, maar hieraan wordt al lange tijd geen aandacht meer geschonken. Nieuwjaar is dus geen uitsluitend christelijk feest, want alle levensbeschouwingen vieren namelijk de overgang van oud naar nieuw. 

Oudejaarsavond

Het vieren van de overgang van oud naar nieuw vangt aan op oudejaarsavond. Sommigen spreken van Silvesteravond, naar de gelijknamige paus uit de vierde eeuw. De heiligverklaarde paus wordt door katholieken immers op 31 december gevierd, wat tevens ook zijn sterfdag is. Op oudejaarsavond komen families en vrienden vaak bijeen voor een uitgebreide feestmaaltijd. In tegenstelling tot op kerstavond kiezen heel wat mensen ervoor om uit eten te gaan of eten te bestellen in één van de vele restaurants die een oudejaarsmenu aanbieden. Oudejaarsavond is dan ook minder een familieaangelegenheid en wordt niet uitsluitend thuis gevierd. Veel mensen trekken rond middernacht naar het centrum van de stad om het vuurwerk te bewonderen of steken zelf, niet altijd zonder risico, zelf vuurwerkpijlen af in de tuin. Sommigen gaan daarna nog uit en dansen tot in de vroege uurtjes. 

Aftellen en champagne!

Wanneer het bijna middernacht is, wordt luidkeels afgeteld naar het nieuwe jaar. Hierbij wordt in de meeste gevallen geklonken met champagne, die wordt gezien als een gelukswijn. Champagne zoals we die nu kennen, als een schuimende wijn, werd pas vanaf het begin van de 18de eeuw op regelmatige basis gemaakt. Niet iedere parelende wijn mag zich zomaar champagne noemen. Dat mogen enkel die wijnen uit de champagnestreek die aan strikte voorwaarden voldoen. De grenzen van die regio werden in 1927 wettelijk vastgelegd. De laatste jaren zijn de Spaanse en Italiaanse varianten (cava en prosecco) aan een opmars bezig. Over waarom mensen klinken met glazen bestaan verschillende theorieën. Volgens sommigen klinken we omdat dat de boze geesten zou verjagen. Anderen beweren dan weer dat de gewoonte een voorzorgsmaatregel uit de middeleeuwen is. Om er zeker van te zijn dat de aangeboden drank geen gif bevatte, tikte men de bekers vrij hard tegen elkaar. Daardoor spatte de wijn op en vermengden de dranken zich met elkaar. Als één van de partijen daarna niet dronk, wekte dat argwaan op. Vandaag de dag is het klinken van de glazen eerder een teken van genegenheid en goede wil dan van veiligheid en argwaan. Na het klinken geven zeggen de feestvierders ‘gelukkig nieuwjaar’ en geven ze elkaar een aantal kussen. Dat zijn er doorgaans drie, al worden er in sommige streken van ons land ook vier kussen gegeven om het nieuwe jaar in te zetten. 

Vuurwerk

Ter ere van de jaarwisseling wordt tegenwoordig vuurwerk ontstoken. Vroeger klonken kanonschoten door de straten, maar via China is vuurwerk ook in onze contreien populair geworden en heeft het de plaats ingenomen van de kanonschoten. In de 18de en 19de eeuw organiseerde de adel af en toe vuurwerkspektakels tijdens belangrijke feesten. In België speelde vuurwerk al vrij vroeg een rol bij officiële openbare feesten. In 1834 bijvoorbeeld werd er een groot vuurwerk ontstoken tijdens de laatste dag van de Nationale Feesten, die toen nog in september werden gevierd. Vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw organiseerden heel wat steden en gemeenten regelmatig vuurwerk tijdens publieke feesten. Vandaag de dag trakteren de meeste grote steden hun inwoners op een vuurwerkspektakel op oudejaarsavond. Ook heel wat particulieren steken op dat moment vuurwerk af in hun tuin. Jaarlijks belanden er zo heel wat mensen op de spoed met brandwonden op hun gezicht, handen of vingers. Veiligheidscampagnes rond vuurwerk zijn een steevast onderdeel van de eindejaarsperiode. 

Vaak luiden tijdens de jaarwisseling de kerkklokken en loeien er overal sirenes. Al dat lawaai diende er oorspronkelijk voor te zorgen dat de slechte geesten werden verjaagd. Vandaag de dag staat zo goed als niemand nog stil bij deze betekenis en wordt er vooral veel lawaai gemaakt omdat dat leuk wordt gevonden. Er komt enige protest uit de hoek van huisdiereneigenaars en mensen begaan met dierenwelzijn. De dieren schrikken van het vele en harde geluid en ervaren veel stress.  

Nieuwjaarsdag

Ook op nieuwjaarsdag zelf komen families en vrienden vaak bijeen om aan elkaar gelukwensen over te brengen en om goede voornemens met elkaar te delen. Soms worden er zelfs geschenken uitgedeeld. Velen stellen dit familiefeest echter enkele dagen uit omdat er de avond ervoor doorgaans te lang wordt gefeest. Sommigen brengen nieuwjaarsdag zelf dus in hun bed door. Uiteraard lezen de kinderen op nieuwjaarsdag hun nieuwsjaarsbrieven voor. Op school hebben ze hier hard aan gewerkt.   

Goede wensen, concerten en goede voornemens

Vóór of na Nieuwjaar worden er postkaarten verstuurd naar familie en vrienden met daarop de mooiste nieuwjaarswensen. Kaarten met nieuwjaarswensen worden soms ook kerstkaarten genoemd omdat ze vaak kerst- en eindejaarswensen combineren. De allereerste commerciële kerstkaart (1843) wordt toegeschreven aan de Britse tekenaar John Calcott Horsley. Die tekende een familie tijdens het kerstdiner. Op de kaart stond ‘A Merry Christmas and a Happy New Year to You’, een zin die nog steeds heel wat kerstkaarten siert. Vanuit Groot-Brittannië waaide het gebruik over naar onze contreien. De etiquetteregels van de negentiende eeuw bepaalden dat men zijn naasten binnen de veertien dagen na Nieuwjaar het beste moest toewensen. Die bezoeken werden langzaamaan vervangen door schriftelijke wensen op een gedrukte postkaart. De allereerste postzegel van België werd uitgegeven in het jaar 1849. Het versturen van kaarten werd op die manier veel goedkoper. Rond de eeuwwisseling daalde ook de prijs van de wenskaarten aanzienlijk, dankzij nieuwe drukprocedés en de interesse van een aantal grote uitgeverijen. Die drukten de postkaarten massaal op dik karton op het standaardformaat van 9 op 14 cm. Het versturen van kerstkaarten is nog steeds populair. Tegenwoordig worden er echter minder en minder kaarten met de post verstuurd. In de plaats daarvan kiezen de meesten voor een e-card of een sms die naar velen tegelijk kan worden gestuurd. Op oudejaarsavond worden er wereldwijd zodanig veel sms’jes verstuurd dat de verschillende netwerken meestal overbelast geraken.

Al in de middeleeuwen trokken nieuwjaarszangers van deur tot deur om liederen te zingen in ruil voor wat voedsel of geld. Oorspronkelijk werd nieuwjaarszingen enkel gedaan door minderbedeelde volwassenen. Ondertussen is deze traditie getransformeerd en wordt er vooral gezongen voor het plezier. Het zijn meestal kinderen, en soms ook jongeren, die tegenwoordig de dag vóór Nieuwjaar van deur tot deur trekken om nieuwjaarsliedjes te zingen in ruil voor snoepgoed, fruit of wat geld. Er wordt dan dikwijls gezongen: 'Nieuwjaarke zoete, ons varken heeft vier voeten, vier voeten en een staart, is dat nu geen centje waard?' Wanneer de deur niet wordt geopend, zingen de kinderen: 'Hoog huis, laag huis, er zit een gierige pin in huis!' Deze traditie is echter zeer lokaal en wordt dus niet overal beoefend. Onder andere in de provincie Antwerpen gaan vele kinderen nog jaarlijks nieuwjaars- of koekenzingen. In de voormiddag van oudejaarsdag 31 december trekken kinderen in Galmaarden, Tollembeek en Vollezele van huis tot huis om hun ‘Godsdeel’ te vragen. De kinderen zijn meestal tussen 6 en 12 jaar oud en worden Gosjdieëlers genoemd. Ze bellen aan en begroeten de bewoner met een vrolijke en luide ‘gosjdieël’. Als beloning geeft de bewoner de Gosjdieëlers enkele euro’s. Dat geld verzamelen de kinderen naar aloude gewoonte in een washandje. In andere provincies trekken kinderen er meestal pas op 6 januari op uit om dan Driekoningen te zingen.

Er worden telkens verschillende nieuwjaarsconcerten georganiseerd. Het jaarlijks nieuwjaarsconcert van de Wiener Philharmoniker in Wenen dat in vele landen wordt uitgezonden, is één van de bekendste.

De overgang van oud naar nieuw wordt ook beschouwd als een ideaal moment om te reflecteren over het voorbije jaar en om goede voornemens te maken voor het nieuwe jaar. Tegenwoordig zijn de klassiekers onder andere stoppen met roken, gezonder leven en meer sporten. Velen slagen er echter niet in om hun goede voornemens vol te houden. Op de derde maandag van januari valt zogezegd ‘blauwe maandag’ of ‘blue Monday’, de dag van het jaar waarop de meeste mensen zich triest, neerslachtig of weemoedig voelen. De Britse psycholoog Cliff Arnell had daarvoor een wetenschappelijke formule uitgewerkt. In de derde week van januari realiseren we ons onder andere dat onze kersverse goede voornemens al achterwege hebben gelaten. We zouden ook in een dipje zitten na de eindejaarsfeesten. Bovendien hebben we nog niet meteen uitzicht op de volgende vakantie in de zon. Volgens pyschiater Koen Demyttenaere (KU Leuven) is de theorie van Arnell een stunt. De Britse touroperator Sky Travel betaalde Arnell voor zijn ‘blue Monday’-theorie. Eind januari begon de promocampagne voor het zomerseizoen in de reissector.

Traditionele lekkernijen

Voornamelijk in de provincie West-Vlaanderen worden er tijdens de nieuwjaarsperiode lukken gebakken. Lukken zijn harde suikerwafeltjes die in een speciaal lukkenijzer (zie erfgoedinzicht.be voor een voorbeeld) worden gebakken. Voor wie niet over zo’n speciaal wafelijzer beschikt, zijn de lukken natuurlijk ook gewoon te koop. In alle provincies worden er bovendien dikwijls gewone wafels of pannenkoeken gebakken, afhankelijk van de lokale of familiale tradities. Ook typisch voor de nieuwjaarsperiode zijn de hartvormige peper- of lekkerkoeken. Deze peperkoeken worden versierd met chocolade of met suikerglazuur en het zijn meestal de grootouders die zo’n koek schenken aan hun kleinkinderen, of andersom. Dat de peperkoek in de vorm van een hart wordt gemaakt, heeft te maken met de symboliek ervan: een hart symboliseert namelijk het leven. Ook worden er in sommige streken nieuwjaarsspekken of nieuwjaarkes uitgedeeld. Dit zijn ruitvormige harde snoepjes met een rode kleur en witte stippen die overwegend een anijssmaak hebben. 

Andere, ludieke nieuwjaarsgebruiken

Zelfs na Nieuwjaar blijft er gevierd worden. Zo organiseren vele bedrijven, gemeenten, steden en verenigingen nieuwjaarsrecepties. De nieuwjaarsrecepties die door steden worden georganiseerd, trekken jaarlijks veel inwoners. De winterse temperaturen worden graag getrotseerd om de toespraak van de burgemeester te horen, om met alle stadsgenoten te klinken op het nieuwe jaar en om te genieten van de verschillende muziekoptredens.

Krantenbezorgers, postbodes, vuilnismannen en anderen krijgen in verschillende gemeenten en steden een drankje of nieuwjaarsgeld aangeboden door sommige inwoners.

IJsberen zijn sportievelingen die tijdens de wintermaanden in clubverband of individueel in openlucht zwemmen. Het hoogtepunt van de winterzwemming is de nieuwjaarsduik, die traditioneel op een van de eerste dagen van het jaar plaatsheeft. In Vlaanderen is de nieuwjaarsduik in Oostende, die de laatste jaren uitgegroeid is tot een massa-evenement met duizenden deelnemers, de bekendste. Deze nieuwjaarsduik werd een eerste keer georganiseerd in 1987. Een ijsberenclub uit Deinze vroeg aan het Oostendse stadsbestuur een uitzondering op het verbod om tijdens de winterperiode in de Noordzee te mogen zwemmen. Tijdens de nieuwjaarsduik trotseren ze allemaal even het koude Noordzeewater om de kater van de eindejaarsfeesten te bevriezen en het nieuwe jaar gezond in te zetten. Sommigen onder hen zijn getooid in de gekste kostuums wanneer ze zich in de Noordzee wagen. Na de duik kunnen de koukleumen zich opwarmen aan een jenevertje of een kop soep en natuurlijk worden er ook heel wat nieuwjaarswensen uitgewisseld. Het succes vandaag inspireerde ook andere Belgische kustgemeenten zoals Wenduine, Bredene en De Haan om een gelijkaardig initiatief op poten te zetten.

Het nieuwe jaar starten met een nieuwjaarsduik is een relatief jonge traditie. De bakermat van de nieuwjaarsduik zou te vinden zijn bij ijsberenclubs van over de oceaan, en dan met name uit Canada en Noord-Amerika. Ook op heel wat andere plaatsen in de wereld wint de nieuwjaarsduik aan populariteit. Zo is buurland Nederland, dat ijspret traditioneel hoog in het vaandel draagt, al langer dol op de nieuwjaarsduik. De overlevering zegt dat de eerste nieuwjaarsduik in Nederland werd genomen in 1959. De jaarlijkse nieuwjaarsduik in de badplaats Schevingen is intussen wereldvermaard en trekt ijsberen uit binnen- en buitenland aan. In de Italiaanse hoofdstad Rome, zijn er echte waaghalzen aan het werk: slechts een handvol duikers durft het aan om van een 17 meter hoge brug in het ijskoude water van de Tiber te springen. Deze Italiaanse duik is al sinds 1946 een traditie en heeft jaarlijks heel wat bekijks. Ook een aantal variaties op de nieuwjaarsduik hebben intussen een plekje veroverd. Zo wordt er op sommige plaatsen geen nieuwjaarsduik, maar een kerstduik georganiseerd. De bekendste en oudste kerstduik in Vlaanderen is die in Brugge, waar de leden van de Brugse IJsberen Kring al sinds 1973 in de Reie duiken rond Kerstdag. Een nieuwjaarsduik levert altijd spectaculaire en kleurrijke (televisie)beelden op en de media zijn er dol op. Samen met de beelden van de feestvierders en het vuurwerk, gaan deze beelden rond Nieuwjaar de wereld rond. De nieuwjaarsduik is dan ook wereldwijd uitgegroeid tot een vaste waarde in het nieuwjaarsgebeuren.

Nieuwjaarsduik in Zandvoort, NL, 1980

Om het oude jaar definitief vaarwel te zeggen, worden in de loop van januari, meestal het weekend na Driekoningen, in de meeste gemeenten de kerstbomen ingezameld om te verbranden. Iedereen komt dan samen om de kerstboomverbranding te aanschouwen en om het lengen van de dagen te vieren met het licht dat afkomstig is van de verbranding. Deze kerstboomverbrandingen worden soms ook nieuwjaarsvuren genoemd. Ook hiermee werd oorspronkelijk geprobeerd om de slechte geesten te verdrijven. Bovendien zou het ongeluk brengen om na Nieuwjaar nog kerstgroen in huis te hebben, daarom moet het allemaal worden verbrand.

Meer informatie en verantwoording

Afbeeldingen en video's

De afbeeldingen genummerd op volgorde van boven- tot onderaan de pagina:

  1. (bannerafbeelding) Vuurwerk. Yiran Yang, 14-01-2021, via https://unsplash.com/photos/9mjJc2glpns
  2. Champagne met sterretje. Myriam Zilles, 19-12-2020, via https://unsplash.com/photos/L3FwT4qMeT0
  3. Foto maken van het vuurwerk. Andreas Dress, 31-12-2018, via: https://unsplash.com/photos/wtxPbYHxa5I
  4. Lukken wafels bakken. Marcel Wauters, 10-07-2020, via YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=inR3gkXGZ7E
  5. Traditionele Nieuwjaarsduik op 1 januari 1980, Zandvoort, NL. Cees de Boer, CC0, via Wikimedia Commons

Artikelen

  • Bary, A., Met mijn armpjes open kom ik aangelopen. Een diachronisch en synchronisch volkskundige studie van de nieuwjaarsbrief, Onuitgegeven Licenciaatsverhandeling, Leuven, 1991. 
  • Collen, J., 'Lekkere nieuwjaarsgeschenken', in: Limburgs Volkskundig Genootschap, Lapjesproef voor drie zussen, Concentra Media nv, Hasselt, 2004, p. 144. 
  • Demarest, H., ‘Dit soete nieuwe-jaer. Gecatalogeerde Brugse Nieuwjaarswensen’, Volkskunde 85 (1984), nr. 1, p. 1-15. 
  • Jacobs, M & Schoefs, H., ‘Wensen en presenteren. Een kleine cultuurgeschiedenis van de nieuwjaarsbrief’, in F. Adam, e.a., Met mijn armpjes open, Cultuurcel Canon, Brussel, 2004, p.20-35. 
  • Lauvrijs, B., Een jaar vol feesten. Oorsprong, geschiedenis en gebruiken van de belangrijkste jaarfeesten, Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 2004, p. 19-40.
  • Stalpaert, H., ‘Brugse nieuwjaarswensen. Catalogus van vliegende bladen XVIde- XIXde eeuw’, Volkskunde 80 (1979), nr. 1, p. 16-26.

Webpagina's

Nieuwsberichten