Pesach

Feest van de ongedesemde broden

Pesach

Auteur: Histories

Jaarlijks viert de joodse gemeenschap gedurende acht dagen Pesach of het feest van de ongedesemde broden. Het wordt ook wel het vrijheidsfeest genoemd. Pesach begint elk jaar op een andere dag, omdat de joodse kalender (onder andere) gebaseerd is op de maancyclus. Wel start het telkens ’s avonds op de vijftiende dag van de joodse maand nisan. Het Hebreeuwse woord ‘Pesach’ betekent ‘overslaan’. Waarom heet het feest zo en waarom zijn ongedesemde broden zo belangrijk? Om dat te begrijpen, moeten we beginnen bij het verhaal dat centraal staat bij Pesach: De uittocht van het joodse volk uit Egypte.

De tien plagen

In de joodse geschriften kun je lezen dat het joodse volk als slaven moest werken voor de farao van Egypte. JHWH zag dat het joodse volk het zwaar had en strafte de Egyptenaren met een plaag, in de hoop dat de farao de joden zou laten gaan: Het water van de Nijl veranderde in bloed. Maar de farao houdt voet bij stuk: De joden mogen niet vertrekken.

Er volgen dan nog acht plagen: zwermen met kikkers, luizen/muggen, steekvliegen, de veepest, zweren op de huid, hagel, sprinkhanen en dagenlange duisternis. Als de farao van Egypte dan nog altijd koppig is, volgt de tiende en ergste plaag: Alle eerstgeboren kinderen worden gedood, behalve die van het joodse volk. Zij brachten namelijk het bloed van een lam als teken op hun deurpost aan. Daardoor wist de engel van JHWH: Dat huis moet ik overslaan.

De farao geeft zich na de tiende plaag gewonnen en stuurt de joden Egypte uit. Ze vertrekken onder leiding van Mozes, de belangrijkste profeet binnen het Jodendom. Om zich voor te bereiden op de reis, wilde het joodse volk brood meenemen, maar omdat ze met zo’n haast Egypte moesten verlaten, was er geen tijd om het brooddeeg te laten rijzen. Om dat te herdenken wordt Pesach tevens het feest van de ongedesemde broden genoemd.

De plaag van de vliegen

Supermarkt in Jeruzalem: Voedsel dat gist bevat wordt afgedekt met plastic.

Koosjer-le-Pesach

Gelovigen mogen tijdens Pesach geen chametz nuttigen. Chametz zijn producten die gemaakt zijn van tarwe, gerst, rogge, haver, spelt of afgeleiden daarvan. Als die ingrediënten in aanraking komen met water, zullen ze door een natuurlijk proces gaan gisten. Gist (of desem) zorgt ervoor dat brood gaat rijzen en dat wil men nu juist vermijden om het ongedesemde brood in ere te houden. Ook andere producten, denk bijvoorbeeld aan bier en wijn, vermijdt de joodse gemeenschap tijdens Pesach.

Alles wat in aanraking kan zijn geweest met chametz moet grondig schoongemaakt worden. Dat geldt bijvoorbeeld voor winkels. Op de foto hiernaast zie je een supermarkt waar de schappen die producten met chametz bevatten worden afgedekt met plastic. Het mag ook nergens in huis aanwezig zijn. Huizen moeten met andere woorden volledig ‘koosjer le-Pesach’ zijn en het kan dagen, soms zelfs weken duren om dat voor elkaar te krijgen. Er zijn verschillende rituelen om daarbij te helpen: B’dikat Chametz is het zoeken van gegiste producten in huis en Biyur Chametz is het verbranden van alle overgebleven gegiste producten op de voormiddag voor Pesach.

Borden vol symbolen: De Sedermaaltijd

De eerste twee dagen van Pesach verzamelt de familie en wordt de Sedermaaltijd geserveerd. Ook mensen die zelf geen verwanten (meer) hebben om het feest mee te vieren, worden aan tafel gevraagd. De maaltijd bestaat onder andere uit bittere kruiden, een glas zout water, een ei, een geroosterd bot van een lam en charoseth (een mengsel van onder meer geraspte appels, noten, rozijnen en kaneel).

Dit alles wordt binnengebracht op de Sederplaat en wordt bij het hoofd van de familie geplaatst. Onder de Sederplaat bevinden zich drie ongedesemde broden, ook wel matzes genoemd. Alle aanwezigen krijgen een beker waaruit ze vier keer meestal wijn of druivensap drinken.  

Elk ingrediënt van de Sedermaaltijd heeft een bepaalde betekenis. De bittere kruiden verwijzen naar de bittere tijd als slaven in Egypte, het bot van een lam staat symbool voor het lam waarvan het bloed werd gebruikt om de joden te beschermen tegen de tiende plaag, charoseth verwijst naar de kleur en de vorm van de bakstenen waarmee de joden als slaven moesten sleuren en staat tevens symbool voor het geluk na de bevrijding, de drie matzes verwijzen naar het overhaaste vertrek uit Egypte waardoor er geen tijd was om het brooddeeg te laten rijzen. De vier bekers wijn verwijzen naar vier uitdrukkingen die JHWH gebruikte voor de bevrijding uit Egypte.

Aan de hand van deze symbolische maaltijd wordt tijdens Sederavond het verhaal van de uittocht uit Egypte verteld. Het verhaal van de uittocht staat opgetekend in de Haggada waaruit wordt voorgelezen. In dit boek staat tevens de specifieke volgorde waarin alles moet gebeuren tijdens Sederavond. Er staat onder meer in dat de matzes en de wijn niet al zittend mogen worden genuttigd, maar wel al leunend. 

Waarom?

Het verhaal van de bevrijding uit Egypte wordt vooral verteld aan de jongsten onder de aanwezigen. Zij moeten het leren kennen zodat ze het door kunnen geven aan toekomstige generaties. De kinderen dienen tijdens Sederavond ook vier vragen te stellen. Deze vragen gaan telkens specifiek over de gebruiken die verbonden zijn aan Pesach. De vier vragen beginnen met de woorden Mah Nishtanah. Dat betekent: ‘Waarom is het anders?’

De kinderen vragen bijvoorbeeld waarom er tijdens de Sedermaaltijd niet zittend wordt gegeten terwijl dat anders wel gebeurt. Hiermee wordt hen duidelijk gemaakt dat er op Sederavond niet zomaar gegeten wordt – de maaltijd zit vol met symboliek en verhaal.

Er is ook een spel verbonden aan de Sedermaaltijd: van de drie matzes die op de tafel liggen, wordt er van de middelste een deel afgebroken. Dit deel wordt de afikoman genoemd. Een kind mag de afikoman verstoppen en wanneer de volwassenen het deel niet terugvinden, moeten ze het stukje terugkopen door aan het kind een cadeau te schenken. 

Kinderen in Tel Aviv aan de Sedermaaltijd

Een wens voor het komende jaar

De aanwezigen sluiten de Sedermaaltijd af met de wens dat Pesach komend jaar in Jerusalem gevierd zal worden. Daarmee willen zij eigenlijk zeggen dat ze de wens hebben dat de Messias dit jaar verwelkomd wordt. Na de maaltijd is het tijd om liederen te zingen en gedurende de dagen die op Sederavond volgen, wordt er verder feestgevierd en naar de synagoge gegaan. De eerste en de laatste dag van Pesach zijn heilige rustdagen, de tussenliggende dagen zijn half feestdag, half werkdag. 

Altijd en overal hetzelfde?

Het Jodendom is een grote en wijdverspreide religie met een lange geschiedenis. In de loop van de tijd zijn grote of kleine verschillen ontstaan tussen joden in diverse perioden en plaatsen. Zo zijn er bewegingen die wel ‘orthodox’, ‘conservatief’ of ‘hervormd’ genoemd worden en er zijn ook niet-religieuze joden. Zij interpreteren de religie en de geschriften allemaal op hun eigen manier(en). Daarnaast maakt men soms onderscheid tussen joden uit verschillende gebieden: Asjkenazische joden (Noord en Oost-Europa), Sefardische joden (Zuid-Europa) en Mizrahi joden (Noord-Afrika, het Midden-Oosten, de Kaukasus en Centraal-Azië). Asjkenazische joden hebben een andere invulling van chametz, zij eten tijdens Pesach ook geen rijst, mais, pinda’s of peulvruchten.

Sommige joden, vooral die in/uit Marokko, vieren op de avond na de zevende dag van Pesach Mimouna. Tijdens Mimounanacht gaan mensen op bezoek bij hun vrienden en verwanten om daar feest te vieren en ook de dag erna wordt er volop bezoek ontvangen of bijvoorbeeld met vrienden gepicknickt. Er kunnen kleine of grote verschillen zijn in hoe je Pesach viert, afhankelijk van waar je leeft, hoe je leeft en welke gebruiken je gewend bent bijvoorbeeld. Vast staat dat Pesach altijd draait om het vieren van vrijheid, met al je dierbaren om je heen.  

Meer informatie en verantwoording

Afbeeldingen

De afbeeldingen genummerd op volgorde van boven- tot onderaan de pagina:

  1. (bannerafbeelding) Matze. Jacek Proszyk, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, via Wikimedia Commons
  2. The Plague of Flies, c. 1896-1902, by James Jacques Joseph Tissot (French, 1836-1902), Jewish Museum, New York. James Tissot, Public domain, via Wikimedia Commons
  3. Leavened foods concealed behind plastic at Jerusalem supermarket during Passover. Daniel Case, CC BY-SA 3.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, via Wikimedia Commons
  4. Passover Tableware. Center for Jewish History, NYC, No restrictions, via Wikimedia Commons.
  5. De Sedermaaltijd. Rabbi visits Okinawa to celebrate Passover. Cpl. Brandon Saunders, Public domain, via Wikimedia Commons.
  6. A Passover Seder in Tel Aviv Kindergarten. Hugo Mendelson, CC BY-SA 3.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, via Wikimedia Commons

Artikelen

  • Strassfeld, M., The Jewish Holidays, HarperCollins Publishers Inc., New York, 1985. 
  • Greenberg, I., The Jewish Way: Living the Holidays, Jason Aronson Publishers, s.l., 1998. 
  • Kosofsky, S.M., The Book of Customs: A Complete Handbook for the Jewish Year, Harper, San Francisco, 2004.

Meer weten?

  • Voor een heldere uitleg over Pesach die specifiek gericht is op kinderen, zie bijvoorbeeld: Pesach voor kinderen. (2009, april 8). Joods Actueel. https://joodsactueel.be/2009/04/08/pesach-voor-kinderen/ 
  • Uitgebreidere informatie over de Vlaamse context, specifiek de Antwerpse: Abicht, L. (2018). De Joden van Antwerpen. Uitgeverij Vrijdag. 

Webpagina's