21 december 1968, iets voor één uur ‘s middags plaatselijke tijd. Van op het lanceerplatform op John F. Kennedy Space Center wordt de Apollo 8-missie gelanceerd. Het project, dat gezien wordt als de wegbereider van de Apollo 11, met de beroemde maanlanding, zorgt voor een enorme sensatie op aarde. Na de vierde baan om de maan, doet astronaut William Anders iets wat geen mens hem ooit heeft voorgedaan: hij neemt ‘Earthrise’, een foto van de opkomende aarde, een beeld dat door velen beschouwd wordt als een van de meest invloedrijke beelden die ooit gemaakt zijn van onze leefomgeving.
Voor het eerst kon de mens van buitenaf een foto van de aardbol maken en reproduceren. Het zien van een halve aardbol was zowel bevreemdend als inspirerend. De ene helft was zichtbaar, de andere stak nog in de schaduw van de maan. Maar voor het eerst kon iedereen naar de aarde kijken zonder grenzen en andere menselijke constructies. De ‘grote blauwe planeet’ – zo genoemd omdat de oppervlakte van onze planeet voor meer dan 70 procent uit water bestaat – deed mensen naar adem happen. Ga maar na, en zoek het beeld ‘Blue Marble’ (letterlijk: blauwe marmer) maar eens op via een zoekmachine. Dat beeld (genomen op 7 december 1972 door de bemanning van Apollo 17) opende voor het eerst het perspectief op het geheel van onze planeet en vormde een impuls om de vertrouwde begrensde indeling van de aardbol te herbekijken.
Politicologen wezen daarbij op het hybride karakter van grenzen. Hoewel grenzen ontworpen worden als lijnen die ertoe dienen twee territoriale entiteiten van elkaar af te scheiden, blijken grensgebieden in de praktijk vaak transitiezones die twee werelden op sociaal-cultureel of economisch vlak verbinden. Onderzoek gaf aan dat grenslanden geen marginale, maar centrale rollen vervullen in zoektochten van staten naar gemeenschappelijke normen en waarden. Het ‘ons’ verschilt immers niet eenvoudigweg van ‘het andere’. Door ‘het ons’ en ‘het andere’ te omschrijven, geven overheids- vertegenwoordigers ook invulling aan verschillen en institutionaliseren ze die in overheidspraktijken aan beide zijden van een staatsgrens. In hun leven aan en met de grens ontwikkelen inwoners echter eigen methoden om of aan het opgelegde keurslijf van wetten en regels tegemoet te komen, dan wel het te omzeilen. Dit nummer van Tijd-Schrift, dat helemaal in het thema ‘Grenzeloos’ van Erfgoeddag 2014 staat, gaat een stapje verder. De historische bijdragen geven duidelijk aan hoe veranderlijk de concepten ‘grens’ en ‘grensland’ door de tijd heen ingevuld werden door gezagsdragers en grens- bewoners. De teksten die de tijdszone van de middeleeuwen tot de dag van vandaag omspannen en vaak ook het perspectief van de andere zijde belichten, bieden een verhelderend open vizier op de territoriale situatie van onze contreien. Deze kijk op en over grenzen door de tijd heen reikt erfgoedwerkers sleutels aan om het cultureel erfgoedverhaal verder of vernieuwend in te kleuren.
Inhoud
- Grenzeloos
- De parochiegrens. Een resistente grens met veel invloed
- Grenzen, wegenbouw en mercantilisme in de Oostenrijkse Nederlanden. Een geopolitieke analyse van de casus Menen
- Maken grenzen het verschil? Het gebruik en de perceptie van de staatsgrens in de Frans-Belgische grensregio op het einde van de negentiende eeuw
- Ontgrensd maar niet ontheemd. Taal(diversiteit) in Vlaanderen als glocaal erfgoed
- Grensstudies in de Zwinstreek. De studie en ontsluiting van een historisch grensland
