Korte situering van het artikel: de audiocollectie ‘Stemmen uit het Verleden’ bundelt 783 dialectopnames van 550 verschillende locaties in Vlaanderen. Vanaf september 2021 zullen nieuwe zoekmogelijkheden het makkelijker maken om de collectie te doorzoeken. In onderstaand artikel van auteurs van Universiteit Gent en Variaties vzw lees je meer over het ontstaan van de collectie en de nieuwe zoekmogelijkheden. Bekijk de projectfiche voor meer info over het project en de rol van Histories.
Tijdreizen via stemmen uit het verleden: hoe doe je dat?
Auteurs: Lien Hellebaut, Anne-Sophie Ghyselen, Melissa Farasyn en Anne Breitbarth (Universiteit Gent), Veronique De Tier en Jacques Van Keymeulen (Universiteit Gent en Variaties vzw)
Veel mensen voelen zich aangetrokken tot geschiedenis omdat ze ons toelaat een blik te werpen op vervlogen tijden. Ze laat ons zien hoe mensen vroeger leefden en dachten en ze leert ons ook iets over het heden. Via allerlei bronnen kunnen we een licht werpen op dat fascinerende verleden. Dagboeken, gebruiksvoorwerpen en bevolkingsregisters helpen ons al een eind op weg, maar via een audiocollectie zoals Stemmen uit het Verleden komt de geschiedenis pas écht tot leven. We worden terug in de tijd gekatapulteerd: we horen de mensen van toen vertellen over de geschiedenis van vandaag. In dit artikel gaan we in op de onderzoeksmogelijkheden en vertellen we hoe je zelf aan de slag kan.
Twee schatten in één klap: de collectie
Figuur 1. Dialectologen op veldwerk
De dialectologen aan de Universiteit van Gent maakten tussen 1963 en 1976 783 dialectopnames op 550 verschillende locaties in Vlaanderen, Zeeuws-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen. De opnames zijn samen goed voor meer dan 700 uur aan gesproken dialect. Ze vormen een ongeziene registratie van de traditionele dialecten.
De collectie is ondertussen bekend onder de naam Stemmen uit het Verleden, een onderdeel van de website van dialectloket.be.
Hoe is het allemaal begonnen?
De dialectologen waren vooral geïnteresseerd in de oudste vorm van het dialect om het later taalkundig te kunnen analyseren. Via een tussenpersoon zochten ze in elke gemeente een zegspersoon die aan een aantal objectieve criteria moest voldoen. De ideale informant was honkvast, oud, laaggeschoold en mannelijk. Sociolinguïstisch onderzoek heeft namelijk aangetoond dat mannen conservatiever zijn in hun taalgebruik dan vrouwen. In de praktijk kwamen de dialectologen voor hun interviews dikwijls terecht bij oude boeren, geboren rond de eeuwwisseling van de 19de/20ste eeuw; de oudste zegsman (voor het dorp Bossuit) is geboren in 1871.
De interviews: wat vertellen ze ons over vroeger?
De bedoeling van zo’n interview was om een vrij gesprek tot stand te laten komen. De informant mocht dus over om het even welk onderwerp spreken voor ongeveer 45 minuten, de lengte van een band.
‘Veel verhalen illustreren de grote armoede en onwetendheid waarin heel wat Vlamingen rond 1900 werden grootgebracht.’
In de praktijk gingen de gesprekken vaak over verdwijnende ambachten, de traditionele landbouw en de twee wereldoorlogen, maar eigenlijk waren de dialectologen minder geïnteresseerd in de inhoud van het gesprek dan in het taalgebruik van de informant. Ze realiseerden zich op dat moment nog niet dat ze bezig waren met het aanleggen van de grootste verzameling levensverhalen van laaggeletterde (of zelfs analfabete) Vlamingen. Zij hebben de maatschappij sterk zien veranderen (introductie van elektriciteit, fiets, auto …) en ze hebben meestal zelfs twee wereldoorlogen meegemaakt. Veel verhalen illustreren de grote armoede en onwetendheid waarin heel wat Vlamingen rond 1900 werden grootgebracht.
Het waarheidsgehalte van de verhalen in de collectie moet uiteraard met een korrel zout genomen worden. Mensen vertellen subjectief over hun verleden, maar die herinneringen stroken daarom niet altijd met de werkelijkheid. Emoties en meningen kleuren de persoonlijke geschiedenis van de informanten. De collectie moet daarom dus altijd kritisch benaderd worden.
Schatten schoonmaken: van audio naar tekst
Door het groeiende inzicht in het etnologische belang van de verzameling werden vanaf 2016 initiatieven genomen om de collectie inhoudelijk te ontsluiten. Vooraleer de inhoud van die historische schatkist goed zichtbaar kan worden, moet het dialect als het ware eerst heel voorzichtig afgestoft worden en dat gebeurt aan de hand van transcripties, vergelijkbaar met ondertitels op televisie.
Die tekstweergaven maken de inhoud van de banden ook toegankelijk voor wie het dialect van een specifieke band niet beheerst. Zeker in tijden van gevorderd dialectverlies zijn die tekstweergaves heel belangrijk om te garanderen dat de Stemmen uit het Verleden ook in de toekomst nog begrepen zullen worden.
Figuur 2. Vrijwilligers en studenten van thuis uit aan het werk tijdens de lockdown
Met dank aan een leger jobstudenten en vrijwilligers, zijn er momenteel al heel wat uniforme en kwalitatieve transcripties voor de dialectbanden beschikbaar.
De weg naar een systematische thematische ontsluiting van de collectie ligt dus open. Die ontsluiting is vooral voor de erfgoedsector essentieel omdat zij op die manier toegang krijgen tot een weelde aan bronnenmateriaal.
Schatten tentoonstellen: thematische indeling
De thematische meerwaardezoeker – de heemkundige, de erfgoedcel, het museum of meer algemeen de geïnteresseerde Vlaming – moet in zijn zoektocht naar informatie over specifieke thema’s systematisch alle banden voor een bepaald thema kunnen opsporen.
Er is daarvoor een trefwoordthesaurus ontwikkeld, een geordende lijst van geselecteerde termen (woorden, woordcombinaties of eigennamen), met een beschrijving van de betekenisrelaties tussen die termen (hiërarchie). In de thesaurus wordt bijvoorbeeld gespecificeerd dat ‘Eerste Wereldoorlog’ een type ‘oorlog’ is, waardoor op verschillende niveaus van specificiteit naar thema’s gezocht kan worden.
De verschillende trefwoorden uit die thesaurus zijn vervolgens met tijdsmarkeringen aan zowel de teksttranscripties als aan de audio gelinkt. Via een nieuwe thematische zoekmodule kan de Dialectloket-bezoeker alle relevante tekstpassages over een bepaald thema opzoeken en meteen ook beluisteren.
De thesaurus bestaat uit acht grote thema’s:
- Landbouw
- Beroepen
- De mens als individu
- Het huiselijk leven
- Het gemeenschapsleven
- Mens en techniek
- De natuur rond de mens
- Interview
Die acht grote thema’s bevatten trefwoorden op verschillende niveaus van specificiteit. Bijvoorbeeld: onder ‘het huiselijk leven’ vind je algemene termen als ‘eten en drinken’ of ‘familie’, maar ook specifiekere begrippen, zoals ‘paling’ en ‘ouders’.
Elke term krijgt een plaats in een trefwoordhiërarchie, die opgebouwd is van algemeen naar heel specifiek. Bijvoorbeeld: ‘paling’ vind je onder ‘vis’; ‘vis’ onder ‘voeding’, ‘voeding’ onder ‘eten en drinken’ en ‘eten en drinken’ onder ‘het huiselijk leven’.
Sommige trefwoorden zijn aan meerdere kapstoktermen gekoppeld. Dat zijn vaak trefwoorden die zowel kunnen verwijzen naar een proces (teelt/productie), als naar een product (voedingsmiddel). Bijvoorbeeld: het trefwoord ‘brood’ heeft als kapstoktermen ‘brood bakken’ (proces) en ‘brood en gebak’ (product).
In de thesaurus staan ook telkens alternatieve zoektermen. Vaak gaat het om synoniemen of vormvarianten van het basistrefwoord. Als de Dialectloket-gebruikers zoeken op een alternatieve term zullen ze automatisch uitkomen bij alle fragmenten die het standaardtrefwoord hebben gekregen.
Enkele voorbeelden:
- Standaardtrefwoord: trouwfeest. Alternatieve zoektermen: trouwfeesten, huwelijksfeest, huwelijksfeesten, bruiloft, bruiloften
- Standaardtrefwoord: smokkelen. Alternatieve zoektermen: smokkel, smokkelaar, smokkelaars
- Standaardtrefwoord: televisie. Alternatieve zoektermen: televisies, tv, tv’s
Meer dan 80 opnames kunnen momenteel systematisch thematisch doorzocht worden op Dialectloket.
In de toekomst zal de rest van de collectie ook thematisch geannoteerd worden, waardoor ook de andere 700 banden doorzocht zullen kunnen worden. De collectie is nu dus niet langer enkel een schatkist voor taalkundigen, maar zeker ook voor de erfgoedsector.
Schatten doorzoeken in de praktijk: even proeven
Hoe kan je de inhoud van de collectie nu precies doorzoeken? Om dat uit te leggen volgen we vier schattenjagers op zoek naar waardevolle informatie over vroeger.
- Lees meer over de zoektocht van Benjamin over zijn geboortedorp Vinkt tijdens de wereldoorlogen
- Lees meer over de zoektocht van Marie over het beroep van haar grootvader
- Lees meer over de zoektocht van Veronique over de traditionele klederdracht in Zeeland
- Lees meer over de zoektocht van Ruth over het bijgeloof van de vissers
De verhalen van Benjamin, Marie, Veronique en Ruth illustreren de rijkdom van de collectie. De collectie Stemmen uit het Verleden bevat een waardevolle schat aan informatie voor verschillende erfgoedactoren. Zowel de geïnteresseerde Vlaming en de heemkundige kringen, als de musea, de erfgoedcellen en de kenniscentra vinden aan de hand van de gestandaardiseerde trefwoorden en de uitgebreide zoekmogelijkheden zeker heel wat parels van fragmenten terug, die uiteraard met een kritische blik bekeken moeten worden.
Aan de slag als vrijwilliger?
Heb je interesse om de taalkundige transcripties inhoudelijk na te kijken of heb je interesse om mee te werken aan de thematische annotatie? Neem dan contact op met Lien Hellebaut (gcnd@ugent.be).
Meer weten?
- Lees meer over het project
- Bekijk de collectie Stemmen uit het verleden